فضایلی هستند که به وسیله آن دل‌ها مهربان و عیب‌ها پوشیده می‌گردند و لغزش‌ها از بین می‌روند این صفات تأثیری فوری و به سزایی بر دل‌ها دارد. پس‌ای عزیز شتاب کن و با به کارگیری این صفات دل‌ها را به دست آور و برای رسیدن به این هدف با طلب یاری از پروردگار تلاش کن. 

روش اول: تبسم 

گفته‌اند تبسم مانند نمک در غذا با ارزش است و سریع‌ترین روش برای به دست آوردن دل‌ها محسوب می‌شود، علاوه بر این‌ها عبادت و صدقه نیز هست. تبسم به روی برادرت صدقه است. ترمذی از عبد الله بن حارث روایت کرده است که هیچ کس را ندیده‌ام که به اندازه رسول الله صلی الله علیه و سلم تبسم کند. 

روش دوم: پیش قدم شدن در سلام گفتن

همچون تیری است که به قلب‌های تیره اصابت و آن را شکار می‌کند. اما بهترین روش آن است که با گشاده رویی، استقبال گرم و فشردن دست همراه باشد که این اقدام بسیار با ارزش است. عمرالندی می‌گوید: «با ابن عمر بیرون رفتیم هر کوچک و بزرگی را که می‌دید به آن سلام می‌کرد.» حسن بصری می‌گوید: «دست دادن مودت را افزایش می‌دهد». پیامبر صلی الله علیه وسلم می‌فرماید: «هیچ عمل خوبی را بی‌ارزش ندانید حتی اگر آن عمل برخورد با برادرت با روی گشاده باشد. در الموطأ از پیامبر صلی الله علیه و سلم روایت شده است که فرمود:» دست بدهید تا کینه از بین برود و هدیه دهید تا عزیز شوید و دشمنی را از بین ببرید. ابن عبد البر گفته است که همه این‌ها به روی گشاده مربوط می‌شود. 

روش سوم: هدیه 

تأثیر شگفتی دارد و گوش و چشم و قلب را مسحور می‌کند. هدیه دادن در مناسبت‌ها و روزهای دیگر امری پسندیده است منوط به اینکه به اندازه توانایی فرد باشد. ابراهیم الزهری می‌گوید: «هدایای پدرم را بیرون آوردم به من امر کرد که اسامی خویشاوندان و دوستانش را بنویسم من نیز نوشتم سپس به من گفت آیا کسی مانده است که نامش را فراموش کرده باشیم؟ گفتم: نه، گفت: چرا، با مردی برخورد کردم که به گرمی به من سلام کرد و چنین بود و چنان، ده دینار را برای او بنویس. 

تأثیر سلام نیکو را ببین که خواست با دادن هدیه آن را جبران کند و به او پاداش دهد. 

روش چهارم: سکوت و کم سخن گفتن و گزیده گفتن

از بلند صحبت کردن و پر حرفی در مجالس بپرهیزید. مبادا که مجالس را به دست بگیرید، به نیکی سخن بگو و از عبارات نیکو استفاده کن،‌‌ همان طوری که در صحیحین ذکر شده است: سخن نیکو صدقه است و تأثیر شگرفی در به دست آوردن دل‌ها و تحت تأثیر قرار دادن آن دارد. این عمل علاوه بر برادران دینی تو بر دشمنانت نیز تأثیر می‌گذارد. عایشه رضی الله عن‌ها به یک یهودی گفت: مرگ و لعنت بر تو باد که رسول الله صلی الله علیه و سلم به ایشان فرمود: عایشه سکوت کن که خداوند در همه امور رفق و ملایمت را دوست می‌دارد (متفق علیه) از انس رضی الله عنه روایت شده است که رسول الله صلی الله علیه و سلم فرمود:» خوش رفتار باش و کم سخن بگو، قسم به کسی که جانم در دست اوست که هیچ اخلاقی زیبا‌تر از این دو نیست (به روایت ابو یعلی و بزاز و..) 

تا مرد سخن نگفته باشد عیب و هنرش نهفته باشد

روش پنجم: خوب گوش کردن و آداب سکوت: 

حرف کسی را قطع نکنید، رسول الله صلی الله علیه وسلم سخن کسی را قطع نمی‌کرد تا اینکه گوینده صحبتش را تمام می‌کرد. هر کس برای این کار تلاش کند مردم او را دوست خواهند داشت و در مقابل فردی قرار دارد که پر حرف است و سخن دیگران را قطع می‌کند. این سخن عجیب را از عطاء بشنوید که گفت: «مردی درباره چیزی صحبت می‌کرد من نیز سکوت کردم گویی آن را هرگز نشنیده‌ام در حالی که پیش از آنکه او به دنیا بیاید آن را شنیده بودم). 

روش ششم: مراعات زیبایی در هیئت و قیافه 

زیبایی قیافه و لباس و بوی خوش یکی از راه‌های به دست آوردن دل‌ها است. پیامبر صلی الله علیه و سلم می‌فرماید:» پروردگار زیباست و زیبایی را دوست دارد (به روایت مسلم) عمر بن خطاب می‌فرماید: «من از جوان خوش قیافه، خوش لباس و خوش بو خوشم می‌آید.» عبد الله بن احمد ابن حنبل می‌گوید: «من شخصی را ندیده‌ام که به اندازه احمد بن حنبل لباس تمیز بپوشد، به خودش برسد و نسبت به محاسن و موی و سر و بدنش حساس باشد. کسی را به اندازه او شیک پوش و سفید رو ندیده‌ام. 

روش هفتم: نیکی کردن و رفع نیازمندی 

این اقدام دل‌ها را به دست می‌آورد و تأثیر شگرفی دارد. که شاعری می‌گوید: 

به مردم نیکی کن تا دلهای آن‌ها را از آن خود کنی... چه بسا که انسان با احسان به خدمت تو در آید

حتی با این کار محبت الله عز وجل را نیز به دست می‌آورد که پیامبر اکرم صلی الله علیه و سلم فرمودند:» محبوب‌ترین مردم در نزد خداوند با نفع‌ترین آن‌ها برای مردم است. پروردگار متعال نیز می‌فرماید: «نیکی کنید که الله نیکوکاران را دوست می‌دارد». 

هر وقت با مردم همراهی کردی مانند جوانی خدمتکار در خدمت هر رفیق و مانند مزه آب گوارا و سردی برای جگر تشنه هر دوست باش. 

جای بسی شگفتی است که با مال برده و خدمتکار خریداری می‌کنند در حالی که با نیکی کردن آزاده نمی‌خرند. هر کس احسان و نیکی کند یارانش زیاد می‌شود. 

روش هشتم: بخشش مال 

هر دل کلیدی دارد و مال کلید بسیاری از دل‌ها به ویژه در این دوره و زمانه است. 

صفوان بن امیه که تمام تلاش خود را برای جلوگیری از گسترش اسلام به کار برد و حتی برای قتل رسول الله صلی الله علیه و سلم نیرنگ و توطئه کرد در روز فتح مکه گریخت. رسول الله علیه و سلم به او امان داد. به نزد پیامبر صلی الله علیه و سلم بازگشت و از ایشان خواست که دو ماه به او مهلت دهد تا اسلام بیاورد. رسول الله صلی الله علیه و سلم چهار ماه به او مهلت داد و در حالی که کافر بود به همراه رسول الله علیه و سلم به حنین و طائف رفت. پس از محاصره طائف هنگامی که رسول الله صلی الله علیه و سلم خواست که غنایم را تقسیم کند مشاهد کرد که صفوان به سرزمینی پر از نعمت و مال چشم دوخته است. رسول اکرم (ص) که او را زیر نظر داشت به او فرمود:‌ای ابو وهب از این خوشت می‌آید. 

گفت: بله، پیامبر اسلام (ص) فرمودند: آن و هر آنچه در آن است مال تو. 

صفوان در این هنگام گفت: هیچ کسی به اندازه پیامبر خوش خلق نیست، أشهد ان لا اله الا الله و أشهد ان محمد عبده و رسوله. 

پیامبر اکرم صلی الله علیه و سلم با این برخورد و رفتار عجیب توانست به این دل پس از آنکه کلیدش را پیدا کرد نفوذ کند. 

چرا اینقدر بخل و حرص؟ چرا برخی از مردم این قدر از خود مقاومت شگفت آور نشان می‌دهند. حتی فقر را با چشمانشان مشاهده می‌کنند اما از بخش و انفاق سر باز می‌نند. 

روش نهم: حسن ظن به دیگران و عذرخواهی از آن‌ها

برای کسب دل‌ها هیچ روشی آسان‌تر و بهتر از حسن ظن و عذرخواهی وجود ندارد. نسبت به اطرافیان خود حسن ظن داشته باش و از بدگمانی بپرهیز و گفتار و رفتار آن‌ها را زیر نظر نگیر و به آن‌ها فکر نکن زیرا راه درست را گم می‌کنی. متنبی شاعر مشهور عرب در این باره می‌گوید: 

اگر رفتار شخصی بد شد بدگمان‌ها نیز نسبت به او فکر بد می‌کنند

تلاش کن از برادران دینی‌ات عذرخواهی کن که ابن مبارک در این باره می‌گوید: «مؤمن در پی عذرخواهی از برادران خود و منافق خواهان لغزش آنهاست.» 

روش دهم: ابراز محبت و دوستی نسبت به دیگران

اگر کسی را دوست داشتی یا برای تو مهم است این را به او اعلام کن که این اقدام برای به دست آوردن محبت قلبی او بسیار مؤثر است. رسول اکرم صلی الله علیه و سلم در این باره فرموده است: اگر کسی شما فردی را دوست داشت به خانه‌اش برود و به او بگوید که دوستش دارد (این حدیث در صحیح جامع ذکر شده است) در روایتی مرسل آمده است: «این کار انس و الفت و دوستی را پایدار می‌کند». اما به شرط اینکه این محبت برای پروردگار متعال باشد نه به هدف مقاصد دنیوی همچون منصب، مال، شهرت، صفات و جمال. هر دوستی و محبتی که برای غیر الله باشد پوچ و در روز قیامت مسبب دشمنی است (در آن روز دوستی برخی برای برخی دیگر جز پرهیزکاران دشمنی محسوب می‌شود.) 

رسول الله صلی الله علیه و سلم فرموده است که در روز قیامت هر شخصی با کسی که دوست دارد همراه است. بنابر این اعلام محبت و مودت از بزرگ‌ترین روش‌های تأثیر گذاشتن بر دلهاست. جامعه یا پر از عشق و برادری و همبستگی است یا مملو از تفرقه، دشمنی و اختلاف از این رو پیامبر اسلام صلی الله علیه و سلم اشتیاق فراوانی به برپایی جامعه‌ای داشت که در آن رابطه برادری بین مهاجرین و انصار برقرار باشد حتی می‌دانستند که فلانی دوست فلانی است و این عشق و دوستی آنقدر محکم بود که آن‌ها را پس از شهادت در یک قبر دفن می‌کردند کما اینکه در یکی از غزوه‌ها این اتفاق افتاد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و سلم بر ابزار نشر این محبت تأکید می‌کرد که در این باره فرموده‌اند: «تا زمانی که ایمان نیاورید وارد بهشت نمی‌شوید و ایمان نمی‌آورید مگر اینکه نسبت به یکدیگر دوستی بورزید، آیا دوست دارید شما را به یکی از ابزارهای دوستی رهنمود سازم؟ به یکدیگر سلام کنید». به روایت مسلم

متأسفانه مردم در ابراز احساسات و عواطف نقص دارند گروهی با دوستان خود بسیار سرد و خشک برخورد می‌کند و گروهی هم هستند که آنقدر احساسی برخورد می‌کنند تا جایی که به عشق و تعلق خاطر به اشخاص مبدل می‌شود. برقراری توازن بین عقل و عاطفه به حسب احوال و اشخاص متفاوت است و همه افراد نمی‌توانند به آن دست یابند اما خداوند به هر کس که بخواهد عنایت می‌فرماید. 

روش یازدهم: مدارا

آیا از هنر مدارا چیزی می‌دانید؟ آیا فرق بین مدارا و ریا را می‌دانید؟ بخاری در صحیح خود از عایشه رضی الله عنه روایت کرده است: «مردی از رسول اکرم (ص) اجازه ورود خواست هنگامی که او را دید فرمود: در میان عشیره خود بد مردی است و پس از آنکه آن مرد وارد خانه پیامبر شد حضرت محمد (ص) با روی گشاده با او برخورد کرد هنگامی که از خانه ایشان رفت حضرت عایشه خطاب به پیامبر (ص) گفت:»‌ای رسول خدا آنگاه که آن مرد را دیدی چنین و چنان گفتی سپس با گشاده رویی با او برخورد کردی. رسول الله (ص) فرمود:‌ ای عایشه کی از من رفتار ناسنجیده‌ای دیده‌ای. بد‌ترین مردم در روز قیامت از نظر منزلت در نزد آفریدگار کسی است که مردم از ترس شرارتش از او دوری می‌کند. «ابن حجر در کتاب فتح الباری گفته است که این حدیث یکی از اصول مدارا به شمار می‌رود. از قرطبی روایت کرده است که فرق بین مدارا و ریاکاری آن است که در امور دنیوی دنیا یا دین یا هر دو را مدنظر داشته باشی که این امر مباح و حتی پسندیده است، اما در ریاکاری دین را به نفع دنیا‌‌ رها می‌سازی. 

بنابر این مدارا بدان معناست که با نرمی و گشاده رویی با افراد شرور و بدزبان برخورد کنید. با این کار اولا از شر زبان آن‌ها در امان می‌مانید و نیز با مدارا ممکن است سبب هدایت آن‌ها شوید به شرط آنکه بر سر دین سازش نکنید چرا که مدارا تنها درامور دنیوی به کار گرفته می‌شود در غیر این صورت مدارا به ریاکاری تبدیل می‌گردد. آیا از مدارا به درستی استفاده می‌کنید؟ آیا از نرم خویی و عذرخواهی و تبسم و تحسین نیکی‌های افراد ـ در صورتی که مصلحت شرعی در آن وجود داشته باشد ـ به خوبی استفاده می‌کنید؟ از پیامبر اکرم (ص) روایت شده است که مدارا با مردم صدقه است. (طبرانی و ابن سنی روایت کرده‌اند و ابن بطال می‌گوید: مدارا جزئی از اخلاق مؤمنان است و تواضع با مردم و اجتناب از سخن درشت گفتن با آنان است و این امر از مهم‌ترین راه‌های برقراری ارتباط و جلب دوستی دیگران است.